Vi nhựa len lỏi khắp nơi: trong nước uống, không khí, thực phẩm và cả quần áo chúng ta mặc. Bài viết này Nhựa Nhật Minh giúp bạn hiểu vi nhựa từ gốc rễ: khái niệm – nguồn gốc – tác hại, kèm 12 giải pháp thực hành để giảm phơi nhiễm mỗi ngày.
Vi nhựa là các mảnh nhựa có kích thước nhỏ hơn 5 mm, phát sinh từ sản xuất hạt nhựa (sơ cấp) hoặc từ sự vỡ vụn của sản phẩm nhựa lớn trong quá trình sử dụng – phân rã (thứ cấp). Chúng có thể xuất hiện trong nước, không khí, đất và chuỗi thực phẩm.
Vi nhựa là gì?
-
Vi nhựa (microplastics) là các mảnh/hạt/sợi nhựa kích thước < 5 mm.
-
Có thể ở dạng mảnh, vi cầu (microbeads) hoặc vi sợi (rơi ra từ vải sợi tổng hợp).
-
Thuật ngữ liên quan: nanoplastics (siêu nhỏ, thường < 1 µm), khó phát hiện và có khả năng thâm nhập sinh học cao hơn.
Tính chất cơ bản cần biết
-
Không tan trong nước, bền với phân hủy sinh học → tồn lưu dài trong môi trường.
-
Diện tích bề mặt lớn → dễ hấp phụ phụ gia/kim loại nặng/vi sinh.
-
Khối lượng nhẹ → phát tán xa (nước, gió, dòng chảy đô thị).
Tác hại của vi nhựa đối với sức khỏe con người
Dưới đây là phân tích chi tiết, dễ hiểu, giúp bạn nắm rõ vi nhựa ảnh hưởng thế nào đến sức khỏe, cùng các nghiên cứu khoa học tiêu biểu minh chứng.
Con đường vi nhựa xâm nhập vào cơ thể
Qua đường tiêu hóa
-
Thực phẩm và nước uống là nguồn tiếp xúc chính.
-
Vi nhựa có trong:
-
Nước đóng chai (ước tính trung bình 90.000 hạt/năm với người uống nước chai).
-
Muối biển, hải sản, đặc biệt là cá nhỏ và sò, ốc ăn lọc.
-
Thực phẩm bao gói trong nhựa, khi đun nóng hoặc tiếp xúc lâu có thể thôi nhiễm.
-
Qua đường hô hấp
-
Bụi vi nhựa trong không khí từ sợi quần áo, nội thất, sơn, lốp xe.
-
Khi hít thở, vi hạt có kích thước < 10 µm có thể đi sâu vào phổi, gây viêm hoặc kích ứng.
-
Môi trường kín (văn phòng, nhà ở) có thể chứa lượng bụi vi nhựa cao hơn ngoài trời.
Qua da
-
Tiếp xúc trực tiếp qua mỹ phẩm, kem tẩy tế bào chết (microbeads), xà phòng chứa hạt nhựa.
-
Dù khả năng xâm nhập qua da thấp, nhưng có thể xảy ra nếu da bị tổn thương hoặc dưới nhiệt độ cao.
Cơ chế tác động của vi nhựa đến cơ thể người
Tác động vật lý (cơ học)
-
Vi nhựa không phân hủy trong cơ thể → tích lũy lâu dài trong mô, máu, phổi hoặc đường ruột.
-
Gây viêm cục bộ, tổn thương tế bào do kích thước nhỏ và cạnh sắc.
-
Cản trở hoạt động của tế bào, rối loạn trao đổi chất tại chỗ.
Tác động hóa học
-
Vi nhựa chứa nhiều phụ gia độc hại như:
-
BPA (Bisphenol A) → rối loạn nội tiết, ảnh hưởng hormone sinh sản.
-
Phthalates → giảm chất lượng tinh trùng, rối loạn phát triển ở trẻ nhỏ.
-
Chất chống cháy brom, kim loại nặng (Cd, Pb, Hg) → độc thần kinh, gan, thận.
-
-
Ngoài ra, bề mặt vi nhựa có thể hấp phụ thêm chất ô nhiễm từ môi trường: thuốc trừ sâu, dioxin, PCB,…
Tác động sinh học
-
Vi nhựa có thể mang theo vi khuẩn, virus và các chất gây viêm.
-
Kích hoạt phản ứng miễn dịch, làm tăng stress oxy hóa, tổn thương DNA.
-
Một số nghiên cứu bước đầu ghi nhận vi nhựa có thể ảnh hưởng đến biểu hiện gen và hormone trong cơ thể.
Tác động của vi nhựa đến môi trường và hệ sinh thái
Vi nhựa không chỉ đe dọa sức khỏe con người mà còn gây ảnh hưởng sâu rộng đến môi trường và hệ sinh thái tự nhiên. Với đặc tính bền vững – khó phân hủy – dễ phát tán, vi nhựa hiện diện ở mọi nơi trên Trái Đất, từ đại dương, sông ngòi, đất nông nghiệp đến không khí mà chúng ta hít thở hằng ngày.
Vi nhựa trong môi trường nước
Ô nhiễm vi nhựa ở đại dương
-
Mỗi năm, ước tính có 8–12 triệu tấn nhựa đổ ra biển, trong đó một phần lớn trở thành vi nhựa.
-
Các mảnh nhựa nhỏ trôi nổi trên mặt nước hoặc lắng xuống đáy biển, gây hại đến:
-
Sinh vật phù du (plankton): nuốt phải hạt vi nhựa, làm rối loạn tiêu hóa, giảm năng lượng sinh học.
-
Cá và động vật biển: vi nhựa tích lũy trong mô, gây nội thương và tắc nghẽn ruột.
-
Chim biển và rùa: ăn nhầm nhựa, giảm khả năng sinh sản, suy kiệt dinh dưỡng.
-
-
Nhiều vùng biển như Bắc Thái Bình Dương, Ấn Độ Dương đang trở thành “điểm nóng vi nhựa” toàn cầu.
Ô nhiễm vi nhựa trong nước ngọt
-
Vi nhựa được phát hiện trong sông hồ, ao hồ và nước ngầm.
-
Các hạt từ lốp xe, mỹ phẩm, sợi vải theo nước thải sinh hoạt chảy vào sông, hồ.
-
Hệ thống xử lý nước thải hiện nay chỉ loại bỏ được 60–80% vi nhựa, phần còn lại vẫn đi ra môi trường tự nhiên.
Vi nhựa trong đất và nông nghiệp
Nguồn vi nhựa trong đất
-
Bùn thải sinh hoạt và công nghiệp được sử dụng làm phân bón → đưa vi nhựa vào đất.
-
Màng phủ nông nghiệp, chai lọ phân bón, bao nilon bị phân rã tạo hạt nhỏ.
-
Nước tưới tái sử dụng từ nước thải chứa vi nhựa → thấm vào tầng đất canh tác.
Ảnh hưởng đến hệ sinh thái đất
-
Vi nhựa thay đổi cấu trúc đất, làm giảm độ tơi xốp và khả năng giữ nước.
-
Ảnh hưởng đến giun đất, vi sinh vật và quá trình phân hủy hữu cơ.
-
Làm giảm năng suất cây trồng và có thể dẫn đến tồn dư vi nhựa trong nông sản.
🧪 Một nghiên cứu của Environmental Pollution (2023) cho thấy: đất nông nghiệp bón bùn thải chứa tới 1.000–10.000 hạt vi nhựa/kg đất, ảnh hưởng trực tiếp đến hệ vi sinh và độ phì nhiêu.
Vi nhựa trong không khí
-
Nghiên cứu ghi nhận vi sợi nhựa bay trong khí quyển tại cả thành phố lẫn vùng núi cao, thậm chí ở đỉnh Everest và Nam Cực.
-
Nguồn phát thải chính:
-
Sợi vải tổng hợp (từ quần áo, rèm cửa, thảm).
-
Mài mòn lốp xe, sơn, nhựa công nghiệp.
-
-
Vi nhựa trong không khí có thể:
-
Phản xạ hoặc hấp thu bức xạ mặt trời, góp phần vào biến đổi khí hậu cục bộ.
-
Rơi xuống đại dương hoặc đất qua mưa, làm lan truyền ô nhiễm vi nhựa trên phạm vi toàn cầu.
-
Nguyên nhân làm gia tăng lượng vi nhựa trong cuộc sống hiện đại
Dưới đây là những nguyên nhân chính khiến lượng vi nhựa trong cuộc sống hiện đại gia tăng nhanh chóng.
1. Thói quen tiêu dùng đồ nhựa dùng một lần
-
Sự tiện lợi và giá rẻ khiến người dân sử dụng ồ ạt các sản phẩm nhựa như: túi nilon, ly, ống hút, hộp xốp, dao – nĩa nhựa.
-
Những vật dụng này chỉ sử dụng vài phút nhưng mất hàng trăm năm để phân hủy, và trong quá trình đó chúng vỡ vụn thành hàng triệu hạt vi nhựa.
-
Theo thống kê của Liên Hợp Quốc (2023), mỗi phút có hơn 1 triệu chai nhựa được bán ra toàn cầu – phần lớn trong số đó không được tái chế đúng cách.
2. Gia tăng sản xuất và tiêu thụ sợi tổng hợp trong ngành dệt may
-
Hơn 60% quần áo hiện nay được làm từ polyester, nylon, acrylic – các loại sợi nhựa nhân tạo.
-
Trong mỗi lần giặt, một chiếc áo polyester có thể giải phóng 700.000 sợi vi nhựa vào nước thải.
-
Các sợi này không bị giữ lại hoàn toàn trong hệ thống xử lý nước, và cuối cùng đổ ra sông, hồ, biển.
Nguyên nhân chính:
-
Xu hướng thời trang nhanh (fast fashion) → quần áo rẻ, chất liệu tổng hợp.
-
Người tiêu dùng thay đổi trang phục liên tục, giặt nhiều – thải nhiều.
-
Hệ thống xử lý nước chưa có bộ lọc vi sợi chuyên dụng.
3. Mài mòn lốp xe và đường giao thông
-
Lốp xe hơi, xe máy, xe tải được làm từ hỗn hợp cao su tổng hợp chứa nhựa (như styrene-butadiene rubber).
-
Khi di chuyển, ma sát với mặt đường khiến các hạt cao su – nhựa nhỏ li ti bong ra.
-
Lượng vi nhựa từ mài mòn lốp xe chiếm tới 28% tổng lượng vi nhựa xả ra biển theo nghiên cứu của International Union for Conservation of Nature (IUCN).
Cơ chế lan truyền:
-
Bụi vi nhựa lốp xe → hòa vào nước mưa → chảy theo cống rãnh → sông → biển.
-
Một phần khác bay vào không khí đô thị, gây ô nhiễm hô hấp.
4. Hệ thống quản lý rác thải nhựa chưa hiệu quả
-
Phân loại tại nguồn chưa phổ biến → rác nhựa lẫn trong rác hữu cơ, khó tái chế.
-
Công nghệ xử lý cũ kỹ: đốt hoặc chôn lấp → sinh ra hạt nhựa nhỏ.
-
Tái chế không đúng quy trình cũng có thể tạo ra vi nhựa trong quá trình nghiền, rửa, sấy.
-
Rò rỉ hạt nhựa nguyên liệu (nurdles) trong sản xuất & vận chuyển – một trong những nguồn vi nhựa sơ cấp lớn nhất.
5. Ảnh hưởng từ công nghiệp và đô thị hóa
-
Ngành sơn, mỹ phẩm, và vật liệu xây dựng sử dụng hạt polymer siêu nhỏ để tăng độ bóng, độ bền.
-
Khi bong tróc, các hạt này trở thành vi nhựa trong bụi đô thị.
-
Quá trình mài, in 3D, và sản xuất nhựa công nghiệp cũng phát tán hạt nhựa nhỏ.
-
Đô thị hóa nhanh → lượng xe cộ, rác nhựa, xây dựng tăng → vi nhựa lan rộng trong nước thải, không khí, đất đô thị.
Giải pháp giảm thiểu và kiểm soát vi nhựa trong đời sống
Dưới đây là những giải pháp thực tiễn, dễ áp dụng được tổng hợp từ khuyến nghị của Liên Hợp Quốc (UNEP), Chương trình Môi trường Châu Âu (EEA) và các chuyên gia vật liệu.
Giảm sử dụng nhựa dùng một lần
Thói quen tiêu dùng bền vững
-
Mang theo bình nước cá nhân, túi vải, hộp cơm, hạn chế chai nhựa và túi nilon.
-
Từ chối ống hút, dao nĩa nhựa, màng bọc thực phẩm khi không cần thiết.
-
Ưu tiên mua sản phẩm có bao bì tái sử dụng hoặc vật liệu thân thiện như giấy, thủy tinh, inox.
Chính sách và xu hướng toàn cầu
-
Hơn 100 quốc gia đã cấm hoặc hạn chế nhựa dùng một lần.
-
Doanh nghiệp được khuyến khích thiết kế bao bì tái sử dụng (reusable packaging).
💡 Mẹo nhỏ: Nếu mỗi người Việt giảm 1 túi nilon/ngày, cả nước sẽ tiết kiệm hơn 90 triệu túi nhựa mỗi ngày.
Lựa chọn vật liệu thay thế thân thiện
Các loại vật liệu thay thế phổ biến
| Loại vật liệu | Ưu điểm | Ứng dụng |
|---|---|---|
| Thủy tinh | Không thôi nhiễm, bền, tái chế 100% | Chai lọ, hộp bảo quản thực phẩm |
| Inox | Dễ vệ sinh, độ bền cao | Bình nước, ống hút, hộp cơm |
| Giấy tráng sinh học | Phân hủy nhanh, thân thiện môi trường | Ly, hộp thực phẩm, bao bì |
| Nhựa sinh học (PLA, PHA) | Có thể phân hủy công nghiệp | Dao nĩa, màng bọc, bao bì xanh |
Giảm vi sợi từ dệt may
Khi giặt quần áo
- Giặt nước lạnh, chế độ nhẹ, giặt đầy tải.
- Sử dụng túi lọc vi sợi (như Guppyfriend hoặc Cora Ball).
- Lắp bộ lọc vi sợi ở máy giặt nếu có thể.
Khi mua và sử dụng quần áo
- Ưu tiên vải tự nhiên hoặc pha (cotton, viscose, linen).
- Giặt ít hơn – bền hơn – chất lượng hơn.
- Tránh “fast fashion”, chọn thương hiệu có chính sách tái chế vải.
Kiểm soát vi nhựa từ giao thông và xây dựng
- Bảo dưỡng xe định kỳ, kiểm tra áp suất lốp đúng chuẩn để giảm mài mòn.
- Hạn chế phanh gấp, tăng tốc mạnh – hành vi này làm tăng bụi lốp.
- Thu gom nước mưa và bụi đường, tránh để chảy trực tiếp ra cống thoát.
- Sơn sinh thái – chọn loại có hàm lượng polymer thấp, dễ phân hủy sinh học.
Cải thiện hệ thống quản lý rác thải và xử lý nước
Ở cấp hộ gia đình
- Phân loại rác tại nguồn: nhựa sạch – nhựa bẩn – hữu cơ – tái chế.
- Rửa sạch và nén nhỏ chai/lọ nhựa trước khi bỏ đi.
- Tham gia chương trình thu gom tái chế của địa phương.
Ở cấp đô thị và quốc gia
- Nâng cấp công nghệ lọc nước thải, thêm màng lọc vi sợi.
- Cấm xả hạt nhựa nguyên liệu (nurdles) ra môi trường.
- Tăng cường truy xuất nguồn gốc chất thải nhựa (traceability).
Áp dụng công nghệ mới trong kiểm soát vi nhựa
- Lọc nano và màng sinh học (biofilm) trong hệ thống xử lý nước.
- Thiết bị thu hồi vi sợi từ máy giặt và cống đô thị.
- Nghiên cứu enzyme phân hủy nhựa PET, giúp tái chế nhanh và sạch.
- Sử dụng AI và cảm biến quang học để phát hiện, định lượng vi nhựa trong môi trường.
Giáo dục, nâng cao nhận thức cộng đồng
- Đưa nội dung “Ô nhiễm vi nhựa” vào chương trình học và truyền thông.
- Khuyến khích “sống xanh” – giảm nhựa, tái sử dụng, tái chế.
- Tổ chức ngày không nhựa, chiến dịch dọn rác cộng đồng.
- Doanh nghiệp và trường học có thể triển khai chính sách không nhựa dùng một lần.
Giảm vi nhựa là hành trình thay đổi thói quen và thiết kế sản phẩm.
Bắt đầu từ những thay thế nhỏ, lặp lại mỗi ngày, và khuyến khích doanh nghiệp – cộng đồng cùng tham gia.
